Eski Türk Şehirleri ve Semerkant

Hem Köktürk ve Uygur dönemi bengti taşlannda, hem de diger eski Türk dili yadigarlannda bazen "balık (balgat / balgas / balgasun)", bazen "kent (çent / kant / kan / ken)", bazen "uluş", bazen de "il" kavram işaretiyle karşılanan ve geniş alanlar üzerine son derece sistemli bir şekilde inşa edilmiş olan Türk şehirleri, yerleşik Türk kültür ve medeniyetine tanıklık etmekte ve eski Türk yaşayış ve inanışından derin izler taşımaktadır.
    Söz konusu eski Türk şehirlerinin bir kısmı bizzat TUrkler tarafından inşa edilmiş; bir kısmı ise, verilen mücadeleler, uzun yıllar devam eden savaşlar sonrasında Türk milletinin eline geçmiştir. Coğafi konumları, zengin doğal kaynakları yüzünden tarih boyunca birçok milletin (doğal olarak da Türk milletinin) sahip olmak için uğraştığı, uğruna canlar feda ettiği tarihi şehirlerden biri de Semerkant olmuştur.

Yerli ve yabancı kaynaklarda Türk milletinin tarihinden, geçmişinden
söz edildiginde genelde "Türkler'in atlı ve göçebe kavim oldukları, geçimlerini hayvancılılda temin ettikleri, avcı ve savaşçı bir ruha sahip oldukları" üzerinde durulur.
Tarihte kurulan birçok Türk devletinin kültürel mirasını üzerinde barındıran Mogolistan Halk Cumhuriyeti'nde yapmış oldugumuz araştırma ve incelemelerde eski Türk kültür ve medeniyerine ait pek çok anıtın, yazıtın, heykelin, balbalın... yanında (adları yazıtlarda da geçen) çogu Köktürk ve Uygur dönemlerine ait şehir kalıntılarının da bulundugunu tespit ettik. Bu şehirlere ait kalıntılarm büyük bir bölümü, aradan bin yılı aşkın bir süre geçmesine rağmen hala ayaktadır.
Eski Türk yazıtlarında ve eski Türk dili yadig6rlarında bazen "balık (balgat / balgas / balgasun)", bazen "kent (çent / kant / kan / ken)", bazen "uluş", bazen de "il" kavram işaretiyle karşılanan ve geniş alanlar üzerine son derece sistemli bir şekilde inşa edilmiş olan bu şehirler, yerleşik Türk kültür ve medeniyetine tanıklık etmekte ve eski Türk yaşayış ve inanışından derin izler taşımaktadır. Türk kültür ve medeniyetinin bu eski ve köklü tanıklarına ait ayrıntılar ise (kaganlık sarayı, surlar, gözetlerne kuleleri, bina kalıntıları, mezarlar, yazıtlar, dikili taşlar, sütunlar, sütun altlıkları, heykeller, döşemeler, tuglalar, künkler, kiremitler, sulama kanalları, metal,
taş, ahşap ve seramik kullanım eşyaları)l insanı ister istemez "Bunların öncesinde ve sonrasında da şehirler olmalı" düşOncesine sevk etmektedir. Nitekim Çinli rahip, seyyah Hsüan Tsang'm seyahatnarnesinde bu düşOnceyi haklı çıkaracak kıymetli bilgiler mevcuttur. Çin'in Kaosu eyaletinden Hindistan'ı ziyaret etmek üzere yola çıkan ve 629 yılında Doğu Türkistan'a gelen Hsüan Tsang, buradaki şehirler (bugünkü Kumul, Koço (Kara Hoca), Karaşar, Kuça, Aksu) hakkında bilgi verir, Hsüan Tsang, daha sonra (630 yılında) önce Isıg Görün batısında Suyab şehrine sonra da Talas'a, Taşkent'e, Semerkant'a ve Buhara'ya... vd. ugrar. Hsüan Tsang, seyahatnamesinde bu şehirlerin oldukça geniş araziler üzerine kurulu olduklarını ve
"şehir beyleri / reisIeri" tarafından idare edildiklerini kaydeder2.
Tarihte Türkler'in dogtida ve batıda yoğun olarak yaşadıkları, ugruna savaş verdikleri (Mogoı istilasına kadar da birçoğu devrinin en işlek merkezlerinden olan) bazı şehirler şunlardır:
Beş Balık, Togu Balık, Bavıl Balık, Bay Balık, Ordu Balık (Kaşgar, Kaş Balık, Ka-Şa, Sulek / Sule ), Kuz Balık (Gu Balık, Kuz Ordu, Kuz Uluş, Ordu Kent, Balagasun), Can Balık, Çakuk Balık, Yengi Balık, Barçınlıg Kent, Man Kent, Öz Kent (Öz Çent, Fergana), Taş Kent (Çaç, Şaş, Terken), Tün Kent, Semiz Kent (Semerkant), Süt Kent, Yar Kent, Yegen Kent, Temir Kapıg (Temir Kapı, Demirkapı), Turfan, Bukarak (Buhara), Sugnak (Sıgnak), Karnak, Barçuk, Karaçuk, Kazvin, Kinküt, Koçungar Başı (Koçgar Başı, Koç Başı), Kuça, Argu (Argu), Aşnas, Sayram (İsbicab), Savran, Talas (Taraz, Kumi Talas, Ulug Talas), Suyab, Cend, Yafinç, Yafgu, Almalıg, Altun Kır, Altındag, Altun Tepe, Çuy Tepe, Turtkul Tepe, Çardarı, Bayırkum, Baltı, Barsgan, Barhan, İşkan, Kençek Sengir, Yesi,Ribatat....vd3. Kimi tarihi "kale şehir", kimi de daimi yerleşim alanı / merkezi durumundaki bu şehirlerin birçogunun adı, hem Köktürk ve Uygur dönemi bengü taşlarında, hem de diger eski Türk dili yadiglirlarında (başta Divanü lugati't-Türk olmak üzere) geçmektedir.

Örnekler:

otuz yaşıma beş balık tapa sUledim altı yolı süngüşdüm: otuz yaşımda Beşbalık'a (Beşşehir'e) dogro asker sevk ettim; altı kez savaştırn.

Bilge Kağan Yazıtı D 28
en ilki togu baIıkda süngüşdimiz: İlk önce Togu şehrinde savaştık.
Köl Tigin Yazıtı K4
sogdak tabgaçka selengede bay balık yapıtı birdim: Sogdlar'a ve Çinliler'e Selenga (ırmagı yakınlarında) Baybalık (Bay şehrini) yaptırdım.

Moyunçur / Bayan Çor Yazıtı 44
koçu balıkda kelmiş kılıç küç karaka yarlıg boltı: Koçu şehrinden gelmiş olan kılıç Küç Kara'ya iletiIdi.
Miran Kalesi El Yazmaları I/ Al 1-12

... kutlug uluş yaraşhg altun arugu uluş kaşu yegen kent ordu kent çİgil balık ...: Kutlu, mükemmel Altun Argu şehri, Kaşu (şehri), Yarkent Yar (şehri), Ordukent (Ordu şehri / Kaşgar) ve Çigil şehri ...

Türkçe Ma.nı El Yazmalan (Manichai) l
bu kitabm tasnif kılıglı balasagun mevludlug perhiz idisi er turur: Bu kitabı yazan Balasagun şehrinden takva bir zattır.

Kutadgu Bilig A 23-24
barusın bitimiş yetnnniş nizam / bu kaşgar ilinde koşulmış temam: Esasını yazmış ve tertip etmiş; fakat bu (manzume) son şeklini Kaşgar ilinde almıŞtır.

Kutadgu Bilig B S9
kend: Şehir. Bu kelimeden alınarak Kaşgar için "Ordu Kendıı derler. Hanın oturduğu şehir demektir. Çünkü Afrasyap, havası güzeloldugu için burada otururdu.

Düvanü Lügati't-Türk I, 343.
Kençek Sengir: Talas yakınında bir şehrin adıdır. Burası Kıpçak sınırıdır.

Düvanü Lügati't-Türk I, 480.
sugnak: oguz şehirlerinden biri

Düvanü Lügati't-Türk I, 471.
karnak: oguz şehirlerinden biri

DivarıU Lfigati't-Türk I, 473.
kend: Oguzlar'la Oguztar'a uyanlara göre köy; Türkler'in büyük bir kısmına göre "şehir" demektir. Bundan alınarak Fergana'ya "Öz Kent" adı verilmiştir; "Kendimizin Şehri" demektir. Yine böylece "Semiz Kent" denir; büyük oldu~dan böyle denilmiştir. Farsça'da "Semer Kand" denir.

Divanü Lugati't-Türk I, 344.
Eski Türk şehirleri hakkında Ebu'l Kasım Ubeydullah b. Hurdadbih tarafından yazılıp 886 yılında tamamlanan Kitabü'l -Mesiilik ve'l -Memalik"te; 981984

yılları arasında Kao-ch'ang Uygurlan'na elçi olarak giden Wang Yen-t'Il'nin seyahatnamesi'nde; 982 yılında yazılmış olan "Hududu'I· Alem"de; 1040'lı yıllarda Ebu Sa'id Abdulhayy b. Dahhak el-Gerdizi tarafından yazılmış Zeynü'l-Ahbar'da; 1154 yılında EbU Abdullah b. Muhammed el -Şerif el İdrisi tarafından yazılmış "Nüzhetü'l -Müştak'ta; XIl. yüzyılda Alaaddin Ata Melik Cüveyni tarafından yazılmış "Tarih-i Cihangüşa"da da önemli bilgiler mevcuttur. Bütün bu kaynaklardaki bilgiler, birçok boya, ele, obaya ayrılan Türkler'in tarihin en eski dönemlerinden beri bir kısmının şehirlerde; bir kısmının ise, köylerde ve bozkırlarda
yaşadıklarını ortaya koyar niteliktedir4.


Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk: Alyılmaz, Cengiz, Moğolistandaki Türk Anıtları Projesi 2000 Yılı Çalışmaları Işığnda Bazı Tespitler, Göktürk Devleti'nin 1450. Kuruluş Yıldönümü Sempozyum Bildirileri, Aııkara, 2001, s. 67-75; Balmt, Csanat, VI.-VIII. Yüzyıllarda İç Asya ve Orta Asya'daki Türk Tipi Arkeoloji Anıtları, Türk Kültürü Araştırmaları Dr. Emel Esin'e Armagan, XXIV / 1, Ankara, 1986, s. 7-32; Baykara, Tuncer, Türklügün En Eski Zamanları, Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara, 2002, s. 277306;
Daşnyam, Luvsandambın (vd), Mongol Nutag Dalı' Tuuh SOYalm Dursgal, U1aanbaatar, 1999; Esin, Emel, İç Asyada Milattan Önceki Bin Yılda Türklerin Atalarına Atfedilen Kültürler, Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara, 2002, s. 494-517; Sertkaya, O. F., -Alyılmaz, C. -Battulga, Ts., Moğolistandaki Türk Anıtları Projesi Albümü, Ankara, 2001.
2 Sümer, Faruk, Eski Türklerde Şehireilik, Ankara, 1994, s. 11-19.
3 Eski Türk şehirleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk.: Arat, R. Rahmeti, Kaşgar, İslam Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul, 1955, s. 405-412; Barthold, V. V. Mogol İstiıasına Kadar Türkistan, Ankara, 1990, (Haz. Hakkı D. Yıldız); Esin, Emel, İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İsıama Giriş, İstanbul, i 978; Esin, Emel, Balık and Ordu, Central Asiatic Journal-XXVII /3-4, Wiesbaden, 1983, s. 169-208; Emel, Esin, Türk Minaresinin Orta Asyadaki Öncüleri Hakkında, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Sayl:9, Ankara, 178, s. i 03-i 47; Genç, Reşat, Kaşgarlı Mahmud'a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara, 1997; Kafesogıu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1993, s. 309-312; Ligeti, L., Bilinmeyen Iç Asya, Ankara, 1986, (Çev. Sadrettin Karatay); Mahpirov, V. U., İmena Dalekih Predkov, Almatı, 1997, s. 239-266; Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. I, Ankara, 1991, s. 143-303; Roux, Jean-Paul, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, İstanbul, 2001, (Çev. Lale Arslan); Sayan, Yüksel, Türkmenistan'daki Mimari Eserler (Xı-xvı. Yüzyıl), Ankara, 1998; Şeşen, Ramazan, İslam CografYacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, 1998; Togan, Zeki Velidı, Balasagun, İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul, 1961, s. 269-272.
4 Ayrıntılı bilgi için bk.: İzgi, Özkan, Çin Elçisi Wang Yen Te'nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989; Ögeı, Bahaedrlin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. I, Ankara, 1991, s. 143-303; Sümer, Faruk, a.g.e., s. 11-19; Şeşen, Ramazan, İslam Cogrnfyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, 1998.

Haklarında hem eski Türk dili yadigarlarında hem de en ciddi tarihi kaynaklarda (tarih ve coğrafYa kitaplarında, seyahatnamelerde) bilgiler bulunan eski Türk şehirlerinin bir kısmı bizzat Türkler tarafından inşa edilmiş; bir kısmı ise, verilen mücadeleler, uzun yıllar devam eden savaşlar sonrasında Türk milletinin eline geçmiştir. Coğrafi konumları, zengin dogal kaynakları yüzünden tarih boyunca birçok milletin (dogal olarak da Türk milletinin) sahip olmak için ugraştıgı, uğruna canlar feda ettigi tarihi şehirlerden biri de Semerkant'tır.
Bugün Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan ve Eski Türk dili kaynaklarında adı "Semiz Kent" olarak geçen Semerkant'ın tarihi hakkında farklı görüşler mevcuttur. Ancak konuyla ilgli araştırmacıların çogtl, buranın (Marakanda'nın / Ulu Şehir'in) M.Ö. Sogdlar'ın başkenti oldugunu; Aleksandr İskender (Büyük İskender) tarafından M.Ö. 329 yılında ele geçirildigini; 712 yılında Araplar tarafından (Kuteybe b. Müslim tarafından) fethedildiğini; ıx-X. yüzyıllarda Samanıler yönetiminde parlak bir dönem yaşadıgmı; XI. yüzyılda Karahanlılar'ın; 1089-1130 yılları arasında Selçuklular'ın, XII. yüzyılda Karahıtaylar'm ve Harzemşahlar'ın egemenligi altına girdigini kaydetmektedirler. Salnamelerden ve tarihi kaynaklardan edinilen bilgilere göre Semerkant, yöneticilerinin teslim olmamaları yüzünden 1220 yılında Cengiz Han tarafından yakılıp yıkılır. Şehir, sonraki yıllarda Timur'un burayı adeta yeniden inşası ve başkent yapmasıyla tekrar canlanır; döneminde dünyanın en gözde ilim, sanat ve edebiyat merkezi hfiline gelir. Bu yıllarda şehir, hem Türkistan Türkleri'nin hem de bilim ve sanat erbabının buluşma noktası olur. Devlet adamları ve devrin ileri gelenleri yaptırdıkları ilim, sanat ve mimari eserleriyle şehre Türk-İsıam kUltür ve medeniyetinin damgasını vururlar. Timur'un ölümünden sonraki (1405'ten sonraki) yıllarda da Semerkant, özellikle Mutnü'd-din Şahruh Mirza'nın ogıu Muhammed Taragay Ulug Bey'in
hakimiyetinde (1394-1449) aynı canhhgını korur5. Şehirde yeni saraylar, hanlar, medreseler ve bir de rasathane inşa edilir. Ulug Beyin yaptırdıgı ve bizzat kendisi ve öğrencileri tarafından bilimsel çalışmaların gerçekleştirildigi rasathanenin ve medresenin / akademinin Unu (dolayısıyla da Semerkant'ın Unü), kıtalar ötesine ulaşır. Ancak sonraki yıllarda şehir birçok savaşa sahne olur; i 496 yılında Zahirü'ddın
Muhammed Babur (1483-1530) ; 1501 yılında ise, Muhammed Şeybani Han (ölm. i 510) tarafından ele geçirilir. Şehri ele geçİnnek için yapılan savaşlarda birçok tarihi eser (saray, medrese, cami, türbe) zarar görür. XVI. yüzyılın başlarında bölgenin yönetimini ellerinde bulunduranlar, başkenti Semerkant'tan Buhara'ya taşırlar. Buna ragmen, şehir, Hindistan-Türkistan ve İran ticaret yolu (İpek Yolu) kavşagında bulundugundan her zaman ilgi merkezi olmaya devam eder. Semerkant,1868 yılında Ruslar tarafından Türkistan Genel Yönetim Bölgesi'ne katılır; 19241930
yılları arasında da Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin başkenti olur6.
Stratejik konumu, yer altı ve yer üstü zenginlikleri bakımından tarihin her döneminde birçok milletin dikkatini üzerine çeken, u~a savaşlar verilen Semerkant, bugOn sınırları içinde birbirinden farklı kültürlerin mirasını barındırmaktadır. Söz konusu bu kültürel mirasın oluşmasında Türkler'in (özellikle de Timur ve onun soyundan gelenlerin) rolü büyüktür.
Bugün Semerkant'ta bulunan kültür ve medeniyet eserlerinin en önemlileri şunlardır:7

1-Afrasyab şehrinin kalıntıları

2-Ruhabad

3-Gur Emir (Emir Timur Türbesi / Emir Timur Aile Mezarlıgı)

4-İşrethane

5-Abdi Derun

6-Çolpan Ata Türbesi

7-UIug Bey Rasathanesi

8-Registan
  8.1. Ulug Bey Medresesi
  8. 2. Şir DAr Medresesi
  8.3.Tillakfui

9-Nadir Divan Beyi Medresesi
10-Hoca Ahrar Külliyesi
11-Bibi Hanım Külliyesi

12-Bibi Hanım TUrbesi

13-Şah-ı Zinde
  13.1. Kadızade Rumi Türbesi
  13.2. Emirzade Rumi TUrbesi
  13.3. Türkan Aka Türbesi
  13.4. Emir Burunduk Türbesi
  13.5. Tuman Aka Türbesi
  13.6. HocaAhmet Türbesi
  13.7. Kusem İbnAbbas Türbesi
  13.8. Vasmıgrannık Türbesi
  13.9. Şirin Bike Ata Türbesi
  13.10. Kusem İbn Abbas Türbesi
  13.11. Tuglu Tekin (Emir Hüseyin) Türbesi

14-İsmail Buhari Külliyesi

15-İmam Matrudi Türbesi

16-Danyal Peygamber'in Kabri

Türk hükümdarları, hanları, devlet adamları ve ileri gelenleri tarafından yaptınlan bu eserler sayesinde Semerkant'm çehresi degişmiş; şehir, adeta Türkİslam
kültür ve medeniyetinin en önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir.



5 Konuyla ilgili olarak bk.: Aka, İsmail, Timur ve Devleti, Ankara, 1991; Askarov, Ahmedali, Temur ve Ulugbek Devri Tarihi, Taşkent, 1996.
6Semerkant'ın tarihi , bir Türk şehrine dönüştürülmesi ve bugünkü görünUmünü alması hakkında ayrıntılı bilgi için bk.: Ahun-Babaev, H. G., Dvorets İhşidov Sogda na Afrasiabe, Semerkant, 1999; Bababekov, H. (vd), Özbekistan Tarihi, Taşkeni, 2000; Barthold, V. V. a.g.e., s. 88-105; Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C. 20, İstanbul, 1986, s. 10346; Feyziev, Turgun, Temuriyler Şeceresi, Taşkent, 1995; Kahhar, Tahir, Hür Türkistan Üçün, Taşkent, 1994; Kitapçı, Zekeriya, Orta Asya TürkIügünün Büyük İsliim Kültür ve Medeniyetindeki Yeri, Konya, 1995, s. 61-65; Nebiev, Abdurahman, Müstekillik Üçün Küreş Yahud Parçalangan Türkistan Tarihi, Taşkent, 1998; Şeşen, Ramazan, ag.e., s. 226-233; TUhHev, NurisIam (vd.), Özbekistan Vilayetler ve Karakalpakistan, Taşkent, 1995.
7 Semerkant'taki tarihı eserler hakkında ayrıntılı bilgi için bk.: Abduralımanov, A., Ulu~bek Akademiyası, Taşkent, 1993; Aslanapa, Oktay, Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara, 1996; Berdimmuradov, Emriddin, Guri Emir Mekberesi, Taşkent, 1996; Pugaçenkova, G. A., Temurning Me'mariy Merasi, Taşkent, 1996; Ramazano~lu, Gözde, Orta Asyada Türk Mimarisi, Ankara, 1998, s. 83-176; Şayrnerdanov, 1. (VD), Emir Temur Cehan Tarihide, Taşkent, 1996; TUhHev, Nurislam (vd.), a.g.e., s. 58·66.


BAYKARA, Tuncer, Türk Şehireilik Tarihinden: Hatun Şehirleri, TTK Belleten, C. XLIV, Ankara, 1980, s. 497-510
BAYKARA, Tuncer, Türk Tarihi ve Şehir: TOrklerde Yerleşik Hayat, Yeni Türkiye, Sayı: 45, Ankara, 2002, s. 421-438.
EBERHARD, W., Çin'in Şimal Komşuları, Ankara, 1996, (Çev. Nimet ULUGTÜRK).
DİVİTÇiOGLU, Sencer, Oguz'dan Selçuklu'ya Boy, Konat ve Devlet, İstanbul, 2000.
DONUK, Abdülkadir, Balık, İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul, 1992, s.
12. GABAIN, A. v., Köktürklerin Tarihine Bir Bakış III Şehir Gözüyle Step, A.Ü. DTCF Dergisi, C. VIII, Sayı: 3, Ankara, 1950 , s. 373-379, (Çev. S.
ÇAOATAY) GÖKER, Lütfi, Uluğ Bey Rasathanesi ve Medresesi, İstanbul, 1995. GUMİLYEV, L. N., Eski Türkler, İstanbul, 1999., (Çev. Ahsen BATUR). HASSAN, Ümit, Eski TOrk Toplumu Üzerine İncelemeler, Ankara, 1986. HAUsstG, Hans Wilhelm, İpek yolu ve orta Asya Kültür Tarihi, Kayseri,
1997, (Çev. MüjdatKAYAYERLİ). ÖGEL, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Tarihi Orta Asya Kaynak ve
Buluntularına Göre, Ankara, 1988. PUGAÇENKOVA, Galina A., Şedevrı Sredney Azii, Taşkent, 1986. PUGAÇENKOVA, G. A.-REMPEL', L. İ., Oçerki İskusstva Sredney Azii,
Moskova, 1982. RAŞONYI, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara, 1988. RTVELADZE, Edvard, Velikiy Şelkovıy Put', Taşkent, 1999. SAFRAN, Mustafa, Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lügatlara Göre Kuman /
Kıpçaklarda Siyasi, İktisadi, Sosyal ve KültUrel Yaşayış, Ankara, 1993. SARAY, Mehmet, Dogu Türkistan Türkleri Tarihi (Başlangıçtan 1878'e Kadar), C. i, İstanbul, 1998.
11SEÇGİN,
Nuri, Anadolu Türk Şehircili~, Yeni Türkiye, Sayı: 45, Ankara, 2002, s, 439-448.
SİNOR, Denis, Erken İç Asya Tarihi, İstanbul, 2000.
SOLEYMANOV, R. H., Drevniy Nahşab, Semerkant-Taşkent, 2000.
SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri • Boy Teşkilatı -Destanlar, İstanbul, 1992.
TAŞAGIL, Ahmet, Göktürkler, C. I, Ankara, 1995; C. II, Ankara, 1999.
TEKİN, Şinasi, Metinlere Dayanarak Eski Türklerde Göçebe (Ötüken) ve Şehir (Hoçu) Medeniyetlerinin Tahlili, Atatürk Üni. Edebiyat Fakültesi Araştınna Dergisi, Sayı: 3, Erzurum, 1972, s. 35-60.
TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, Ankara, 1988.
VOYTOV, V., Drevnetyurkskiy Panteon i Model' Mirozdaniya, Moskova, 1996.

Dr. Cengiz ALYILMAZ

Kaynak: TürkçüTurancı.com